گزارش زمین لرزه 29/10/1390،شمال خاوری نیشابور

گزارش زمین لرزه 29/10/1390،شمال خاوری نیشابور

آرش اسلامی، غلام جوان دولویی، علیرضا اشعری

1- معرفی رویداد

در ساعت16:05:51 روز 29 دی ماه 1390 زمین لرزه ای به بزرگای 4/5=ML در مقیاس محلی در12 کیلومتری شمال خاوری شهر نیشابور در استان خراسان رضوی به وقوع پیوست (شکل 1). رومرکز این رویداد براساس لرزه نگاشت های ثبت شده در شبکه ملی لرزه نگاری باند پهن پژوهشگاه در مختصات 30/36 درجه عرض شمالی و 86/58 درجه طول خاوری قرار دارد. این رویداد در ایستگاههای شبکه ملی لرزه نگاری باند پهن پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله مطابق شکل (2) ثبت شده است. با توجه به خطای تعیین محل9/5± کیلومتر در راستای طول جغرافیایی و 1/4± کیلومتر در راستای عرض جغرافیایی این زمین لرزه در اثر فعالیت یکی از گسلهای نیشابور یا بینالود بوقوع پیوسته است.سازوکار کانونی این زمین لرزه طبق گزارش مراکز زلزله شناسی جهانی از نوع راندگی می باشدکه درشکل3 نشان داده شده است، با توجه به مجاورت این زمین لرزه با گسلهای نیشابور و بینالود که سازوکار کانونی از نوع راندگی دارند، قابل توجیه است. برای آشنایی با نوع ساز وکار کانونی زمین لرزه های مهم منطقه ،شکل(4) تهیه شده است. شدت این زمین لرزه بین VI-VII درجه مرکالی در مرکز مهلرزه ای آن تعیین شده است(شکل5). اما با توجه به میزان احساس آن در مشهد مقدس احتمالا شدت زمین لرزه در مرکز استان بیش از مقدارVبوده است.
این زمین لرزه باعث تخریب بافت های روستایی و فرسوده در نیشابور و 10روستای توابع این شهرستان شده است. مضافا اینکه به نقل ازخبرگزاری جمهوری اسلامی ایران 228نفر در اثر این زمین لرزه مجروح شده اند.

شکل (1): موقعیت مرکز سطحی زمین لرز ه 29/10/1390شمال خاوری نیشابور تعیین شده در شبکه ملی لرزه نگاری باند پهن پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، موقعیت گسل نیشابوربه طول تقریبی 74 کیلومتر واقع در 7کیلومتری شمال خاوری کانون زمین لرزه در شکل نشان داده شده است.

شکل (2) : لرزه نگاشتهای ثبت شده در شبکه ملی لرزه نگاری باند پهن پژوهشگاه از زمین لرزه 29/10/1390شمال خاوری نیشابور.

شکل (3): سازوکار کانونی زمین لرزه 29/10/1390شمال خاوری نیشابور( اقتباس از سایت www.emsc-csem.org).

شکل (4): سازوکار کانونی زمین لرزه های مهم منطقه ( اقتباس از سایت www.emsc-csem.org).

شکل(5): نقشه شدت زمین لرزه ( اقتباس از سایت http://earthquake.usgs.gov/earthquakes/shakemap/global/shake/c0007nly).

2- پیشینه لرزه خیزی منطقه

2-1-لرزه خیزی سده بیستم خراسان رضوی

بررسی لرزه خیزی گستره حدود1 درجه در 1 درجه کانون زمین لرزه نشان می دهد که حدود 182رویداد لرزه ای در سده گذشته در منطقه رخ داده(شکل6)،که 23 مورد از آنها دارای بزرگای 5 و بیشتر از 5 است. این آمار نشان دهنده لرزه خیزی بالا در منطقه خراسان رضوی می باشد. بزرگترین این زمین لرزه ها زمین لرزه 17 آبان 1318(8 نوامبر 1939 میلادی) 29 کیلومتری شمال خاوری سبزوار با بزرگای 3/6mb= است.

شکل(6): لرزه خیزی منطقه در سده اخیر.

2-2- زمین لرزه های تاریخی خراسان رضوی

در محدود در نظر گرفته شده که قسمتی از خراسان رضوی می باشد، تعداد 13زمین لرزه تاریخی مهم وجود دارد(جدول1 و شکل7) که شرح مهمترین آنها به قرار زیر می باشد:

• زمین لرزه 1145 میلادی،نیشابور
  درسال 540 هجری قمری زمین لرزه ای با بزرگای3/5 MS=با ویرانگری محلی برخی از ساکنان نیشابور را به فکر مهاجرت انداخت.
• زمین لرزه 1209 میلادی، نیشابور
  در سال 605 هجری قمری زمین لرزه فاجعه باری، که در سرتاسر بخش بزرگی از خراسان باختری حس شد، منطقه نیشابور را تقریباً بکلی ویران کرد. بزرگای این رویداد6/7 MS= بوده است. شمار بسیار اندکی از ساختمان ها در نیشابور توانستند در برابر زمینلرزه ایستادگی کنند و این استثناء ها عبارت بودند از مسجد منیعی و میدان اصلی. بقیه شهر فرو ریخت و به رغم این واقعیت که پیشلرزه ها به مردم هشدار داده بود و بسیاری از آنان به فضای باز گریخته بودند، شمار بسیاری از مردم کشته شدند. آسیب در بیرون شهر نیز به همان اندازه سنگین بود، به گونه ای که در چندین روستا حتی یک تن نیز جان بدر نبرد. در مجموع، پیرامون 10000 تن کشته شدند . پسلرزه ها به مدت دو ماه دنباله داشتند و شهر نیشابور دگربار بر همان جایگاه ساخته شد.
• زمین لرزه 1251 میلادی- نیشابور
  زمین‌لرزه ای در سال 649 هجری قمری با بزرگای 3/5 MS=در نیشابور روی داد که بخشی از شادیاخ را بکلی ویران کرد.
• زمین لرزه 7 اکتبر 1270 میلادی، نیشابور
  در بامداد 19 صفر 669 هجری قمری، زمین لرزه فاجعه باری با بزرگای1/7 MS= در نیشابور روی داد،‌حومه پیشین شهر، شادیاخ، و شماری روستا را ویران کرد و 10000 تن از مردم از میان رفتند. به همه ساختمان های عمده،‌از جمله مناره مسجد جامع،‌ زیان رسید. پسلرزه ها تقریباً بدون وقفه به مدت دو هفته دنباله داشت. سرانجام، نیشابور در جایی که از جایگاه پیشینش قدری فاصله داشت دگر باره ساخته شد.
• زمین لرزه فوریه 1389 میلادی، نیشابور
  درصفر 791 هجری قمری بار دیگر یک زمین لرزه فاجعه بار به دنبال پیشلرزه های نیرومندی که به مدت چهار روز روی می دادند، به نیشابور آسیب رساند. زمین لرزه اصلی، که بسیار شدید بود و مایه ویرانی تقریباً آنی گردید. شهر را به تمامی ویران کرد و همه ساکنان شهر، بجز شمار اندکی را کشت. . بزرگای این رویداد6/7 MS= بوده است.
  چند ماه پس از زمین لرزه، بازماندگان در نزدیکی ویرانه های شهر ساختمانهایی را که سقف آنها با تیر و چادر پوشانده می شد برپا کردند. دگرریختی زمین،‌ احتمالاً زمین لغزه ها، آسیب های اساسی به برخی از روستاها راسند و به کشمکش های بعدی بر سر مالکیت زمین در نواحی آسیب دیده انجامید.
• زمین لرزه 23 نوامبر1405میلادی، نیشابور
  در 30 جمادی الاول 808 هجری قمری زمین لرزه فاجعه باری در نیشابور و توابع آن روی داد. شهر کاملاً ویران شد و تنها کسانی که در بیرون و در صحرا بودند جان بدر بردند. پسلرزه ای ویرانگر به مدت چندین روز دنباله داشت و در مجموع بیش از 30000 تن جان باختند و هیچ ساختمانی پا برجا نماند. شهر، شاید در جای کنونی خود، دگر بار ساخته شد. بزرگای این رویداد6/7 MS= بوده است.
• زمین لرزه 30 ژوئیه 1673 میلادی، مشهد
  در 15 ربیع الثانی 1084 هجری قمری زمین لرزه ویرانگری در خراسان روی داد. دو سوم مشهد، از جمله گنبد مرقد امام رضا، سقف گنبدی مسجد گوهر شاد و بسیاری ساختمان های همگانی، ویران شد. 4000 تن کشته شدند. نیشابور نیز به سختی آسیب دید و نیمی از شهر فرو ریخت و 1600 تن جان خود را از دست دادند. گفته شده است که شهر کوچک دیگری نیز بکلی ویران شده بوده است. بزرگای این رویداد6/6 MS= بوده است.
• زمین لرزه آوریل 1687 میلادی، مشهد
  زمین لرزه آسیب رسانی در مشهد روی داد

شکل(7): زمین لرزه های تاریخی گستره شمال استان خراسان رضوی( اعداد کنار چند ضلعی ها نشان دهنده سال روی داده زمین لرزه ها به میلادی می باشد).

3-زمین شناسی استان خراسان رضوی

استان خراسان رضوی شامل نواحی شمال شرق ایران است که از دیدگاه زمین شناسی دو پهنه ساختاری ـ رسوبی با ویژگیهای زمین شناسی و اکتشافی کاملا متفاوت را شامل می شود. به نواحی واقع در شمال ـ شمال شرقی استان، کوههای هزار مسجد نام داده شده که بخشی از قلمروهای زمین شناسی با ذخایر هیدروکربوری قابل توجه است و به ( پهنه کپه داغ) معروف است. در حالیکه نواحی مرکزی ـ جنوبی استان بخشی از ایالت زمینساختی ایران مرکزی است که حاوی ذخایر معدنی فلزی و غیر فلزی گوناگون است. با عنایت به ویژگیهای زمین شناسی ـ ساختاری متالوژنیک، این استان را می توان به دو قلمروی جدای زیر تقسیم کرد.
ـ پهنه ساختاری ـ رسوبی کپه داغ
ـ پهنه ساختاری ـ رسوبی ایران مرکزی
پهنه کپه داغ ویژگیهای همگن دارد. در حالیکه ایران مرکزی سرزمین ناهمگنی با ویژگیهای گوناگون است. بطوریکه ضروری است بخش ایران مرکزی استان خراسان را به زیر پهنه های جدا تقسیم کرد.از دیدگاه خاصه های زمین شناسی و معدنی پهنه های فوق الذکر دارای ویژگیهای زیر هستند.

الف : پهنه ساختاری ـ رسوبی کپه داغ
پهنه کپه داغ شامل کوههای شمال غربی ـ جنوب شرقی، شمال استان خراسان است که از نظر کوه نگاری نام هزار مسجد دارد. در کوههای کپه داغ سنگهای پالئوزوئیک در نزدیکی معدن زغالسنگ آق دربند برونزد دارند که بیشتر از نوع سنگهای رسوبی پلاتفرمی است. سنگهای مزوزوئیک کپه داغ توالی نسبتا ضخیمی (حدود6000 متر) از سنگ آهـک، مارن و کمی سنگ آواری است که چـکـادهای بلنـد هـزار مسجـد را می سازند. سنگ منشا، و سنگ مخزن ذخایر گازی خانگیران بخشی از توالیهای مزوزوئیک کپه داغ اند. میدان گازی بسیار عظیم خانگیران در تاقدیس خانگیران با 35 کیلومتر پهنا قرار دارد و سنگ مخزن اصلی آن سازند مزدوران می باشد.

ب: پهنه ایران مرکزی
تمام گستره های واقع در جنوب آق دربند، مشهد ـ قوچان، بجنورد بخشی از حاشیه شمال شرقی ایران مرکزی هستند. ویژگیهای زمین شناسی و همچنین الگوی ساختاری این پهنه گسترده یکسان نبوده و زیرپهنه های زیر در آن قابل شناسایی است.
ـ زیر پهنه بینالود
زیر پهنه بینالود شامل کوههای شمال نیشابور ـ جنوب غرب مشهد و شمال تربت جام است که روند شمال غرب ـ جنوب شرق دارد.توالیهای پالئوزوئیک این زیرپهنه مشابه ایران مرکزی است سنگهای مزوزوئیک آن شباهت بیشتری با البرز دارند بهمین دلیل زیرپهنه بینالود به صورت یک زون تدریجی بین البرز وایران مرکزی دانسته شده است.
ـ زیر پهنه سبزوار ـ تربت جام
این زیر پهنه شامل گستره های محدود بین گسل میامی ـ سنگ بست و گسل درونه است که در یک روند تقریبی شرقی ـ غربی از سبزوار تا مرز افغانستان ادامه دارد. در این زیر پهنه سنگهای پالئوزوئیک و مزوزوئیک برونزد محدود دارند. برونزدهای سنگی عمده این زیر پهنه را می توان در سه گروه بزرگ دسته بندی کرد.
گروه اول مجموعه های افیولیتی سبزوار وتربت حیدریه هستندکه خاستگاه اقیانوسی دارند.این سنگها میزبان ذخایر گوناگونی از نوع کرومیت، منیزیت، هونتیت و ... می باشند.
گروه دوم مجموعه های آتشفشانی اوایل ترشیری(ائوسن) هستند که بویژه از شمال بردسکن تا شمال تربت حیدریه و تا نزدیک مرز افغانستان(در شمال گسل درونه) رخنمون دارند. در این گروه سنگها ذخایری از مس(دمق، قلعه، تکنار...)، سرب وروی(تکنار)، آنتیموان(چلیو) و طلا(ارغش، کوه زر...) وجود دارد.
گروه سوم توالیهای رسوبی فلیش گونه هستند که تغییرات سنی آنها از ائو سن تا زمان نئوژن است.
ـ زیر پهنه لوت
زیر پهنه صحرایی لوت شامل نواحی واقع در جنوب کاشمر ـ تربت حیدریه است. حد غربی این زیر پهنه به گسل نایبند و حد شرقی آن به گسل نهبندان محدود است.در این زیر پهنه پدیده های ماگماتیسم درونی و بیرونی و متامورفیسم سبب گردیده که پدیده های کانی زایی در خور توجه باشد.

4- گسلهای منطقه خراسان رضوی

• راندگی بینالود
  گسل بنیادی بینالود با راستای خم دار شمال باختری- جنوب خاوری و درازای نزدیک به 92 کیلومتر در پای دامنه جنوب باختری رشته کوه بینالود واقع شده و از 15 کیلومتری خاور شهر نیشابور می گذرد. اختلاف بلندی ناگهانی و شدید میان دشت شمال نیشابور ( با ارتفاع حدود 1200 متر) و نزدیکترین چکادکوه به آن در یک فاصله تقریباً 20 کیلومتری ( با ارتفاع نزدیک به 3200 متر) از جمله ویژگیهای توپوگرافی این پهنه است که به نظر می رسد در راستای گسل فعال بینالود روی داده باشد. سازوکار این گسل، راندگی با شیب به سمت شمال خاوری است. به نظر می رسد که زمین‌لرزه سال 1928 میلادی، با بزرگی 2/5 در ارتباط با این گسل روی داده باشد(شکل1).
• گسل نیشابور
  گسلی است با راستای شمال باختری- جنوب خاوری، درازای 74 کیلومتر و شیب به سوی شمال خاوری که از 3 کیلومتری شمال باختری نیشابور می گذرد(شکل1).
• گسل فشاری ریوند
  گسلی است با راستای خمدار شمال باختری- جنوب خاوری، درازای 67 کیلومتر و سازوکار فشاری و شیب به سوی شمال خاوری(شکل1).
• گسل دورونه( گسل کویر بزرگ)
  گسل کویر بزرگ یکی از ساختهای بنیادی ایران زمین است که با درازای حدود 700 کیلومتر از مرزهای شرقی ایران تا بخش مرکزی دشت کویر کشیده شده است. با وجود این که این گسل رسوبات جوان کواترنر را می برد، اما داده های لرزه خیزی زیادی از آن در دست نیست.
  گسل کویر بزرگ در درازای بخش شرقی خود، مرز میان کوه سرخ (در شمال) با حوضه کویر نمک (در جنوب) را تشکیل داده است. ویژگیهای زمین ریختی بخش شرقی این گسل که توسط چالنکو و همکار (1973) مورد بررسی قرار گرفته است، نشان می دهد که برخلاف نظر ولمن (1966) که برای گسل جابه جایی راستالغز چپ گرد پیشنهاد کرده بود، بیشتر دارای جنبش قائم است.
  به طوری که اشاره شد داده های دستگاهی و مهلرزه ای در بخش زیادی از درازای گسل کویر بزرگ (دورونه) ناشناخته است و تنها در بخش شرقی آن، میان کاشمر و تربت حیدریه رومرکز چند زمین لرزه در مسیر گسل قرار می گیرد. هرچند که در مقایسه با دیگر پهنه های لرزه خیز ایران، زمینه لرزه خیزی این بخش کم و بیش پایین است.
  داده های مهلرزه ای، نشانگر ویرانی کاشمر (ترشیز) بر اثر زمین لرزه 25 سپتامبر 1903 (با بزرگای 9/5MS=) و تربت حیدریه به سبب زمین لرزه 25 مه 1923 کاج درخت (با بزرگای 8/5MS=) در راستای گسل بزرگ کویر (دورونه) می باشند، هرچند که گواه کاملاً مشخصی دال بر آن که این دو زمین لرزه با جنبش این ساختار بنیادی همراه بوده باشد، در دست نیست(شکل1).

5- جمعبندی

دریک صدسال اخیر تعداد 23زمین لرزه مخرب بزرگتر از 5 درمنطقه شمال استان خراسان رضوی رخ داده است و 13 زمین لرزه تاریخی که 5 مورد از آنها در منطقه نیشابور می باشد نشان دهنده لرزه خیزی بالا در منطقه شمال استان خراسان رضوی می باشد. حضور گسل های اصلی در خراسان رضوی و سابقه زمین لرزه های مخرب ضرورت توجه بیشتر به امور زلزلهشناسی و مهندسی زلزله این استان را اجتناب پذیر نموده است. بررسی ها نشان می دهد که زمین لرزه 29/10/1390 اولین زمین لرزه و آخرین زمین لرزه نخواهد بود و احتمال زمین لرزه های بزرگتر در منطقه وجود دارد.خصوصا اینکه در یک صد سال گذشته برخی از زمین لرزه ها با پیشلرزه همراه بوده اند. در این راستا ضرورت همکاری مسئولین استان خراسان رضوی در خصوص تامین اعتبار ساخت ایستگاههای لرزه نگاری باند پهن دائمی در قالب تکمیل شبکه ملی لرزه نگاری باند پهن ایران به منظور فرابینی دائمی خرده رویدادهای لرزه ای منطقه توصیه می شود.

6-منابع

• آمبرسیز،ن.ن.،ملویل،چ.پ.(1982): تاریخ زمین لرزه ای ایران،ترجمه: ابوالحسن رده، انتشارات آگاه، 1370.
• پورکرمانی، م. آرین، م.: لرزه خیزی ایران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1377.
• مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران: پهنه بندی خطر نسبی زمین‌لرزه در ایران، 1376.
• جوان، غ. قاسمی، م.، گزارش تعیین محل ایستگاههای لرزه نگاری باند پهن دائم استان خراسان رضوی، 1384.
• گزارش زمین‌لرزه 16 مرداد 1384 شمال باختری نیشابور، وبگاه پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله.

منبع:http://www.iiees.ac.ir